Naεima farisi.. tazlawit g ittfen deg iẓuṛan n lalla buya

tamzwarut

Am waṭṭas n tezlawiyin tirifiyin g iksin asafu n izli arifi amaziɣ. naεima illis n mimunt issurfen ṣurif nnes amezwaru deg iger n usefru deg useggˇas n 1995 aked tmesmunt n tefras i tdelsa i tuɣa yeksin xef uεrur nnes amnus n tmaziɣt di teqbilt n ayt ttuzin (midar) s uɣezdis aked umas beɣdad farisi i tuɣa yellan d agmam n tmesmunt a u zeg imezwura issɣaren tmaziɣt di tinmel n midar.

Naεima war tbedd ca ɣar tdelsa n wamun arifi g ittwalan manaya s uzgen n ṭiṭ, u kṭar umi d tamɣart, deg wakud nni niɣ deg wakud a. deg uɣezdis a, itif ad nini tuɣa tt zi temɣarin g iṛzin taxxuṛist a g iterran ayydud ɣar deffar. Zegga naεima ma twala belli asiɣi n tudert nnes war ittɣimi ca di arrif, tugur ɣar tmurt n iṛumiyen Hulanda, tsiɣa di tirra n usefru ar mani ttessufeɣ adelis nnes laɣa ayi d.

Isgumen n udelis n laɣa ayi d

Amen izrawiyen irifiyen maṛṛa asgum[1] amezwaru i xef ssawalen di tqessisin nnsen d tammurt, manaya ittwanna xef tɣuni n urifi niɣ d trifit aked tmurt nnes arrif, naεima s arrif g  yeqqimen di twengimt nnes waxxa aqa tt di tmurt nneɣni, war teqqim bla ma ad  ttari xef arrif rad nettat am tqessist n (lalla tammurt inu). ura d ayydud amaziɣ tiḍkar it id di tqessist n (teɣri tfukt nwem), naεima war teqqim ca deg isgumen inennum di tqessisin tirifiyin, tendu ad tessiwel xef tayri g illan d iman n unaẓur d ufgan arifi i war izemmer ad yeqqim war xafes ittari, tafrist n naεima war tɣimi tari deg ijj n usgum,  ntaf ttari xef tmurt amen ntaf akides ra d taqessist tasertant tura tt amen yella di tqessist n (uciɣ s reḥriq nnem), twenna xafes s ca inamkn, qeshḥen i wsefsi, ixessa ad tili ɣar imeɣri rɣezrat yullɣen xef ma ad as irmes, amen tella tsekla tarifit tekmel ixess as tiɣri d rɣezrat yullɣen.

s uya ntaf ca zeg ayt matneɣ xminni ticcen azɣan[2], twalan belli naεima tessawal xef tayri s waṭtas, tanita war telli d tidet, mara nekker nessiḍen isgumen n tqessisin nnes id yusin deg udelis ntaf :

tayri tayemmat Tasertit Tamɣart  
1.      Laɣa ayi d

2.      Imri dayi tennid

3.        I cekk

4.       Seqsa xafi

5.        Raja ayi

6.        Melleɣ xafi

7.        Aṛaji

8.        Jar aneɣ

9.        Asendef

10.         Smun ayi kidec

11.       Di tiṭṭawin nnec

1.      Wi xafem ɣar sseqsiɣ

2.      Awalen i tesseɣḍeḍ

3.      Sijj d xafi mara tucid

4.      Lalla yemma iεizzen

5.      Ini as

6.      As d ɣari d lfall

7.      Tabrat i yemma

8.     Maɣar war tettus id

1.      Tasɣart

2.      Teɣri tfukt nnwem

3.      Sɣuyy

4.      Mulay muḥend

5.      Aqemmeḥ

6.     A yinin

1.      Nec d ccem d nettat

 

argaz tudert Tammurt  
1.      Aεeffar

2.      Memmis n

3.      tmurt inu

1.      ksi ayi akidem a tudert 1.      lalla tammurt inu

S tracca a nzemmer ad nessen isgumen i xef twenna naεima, s uya wenni iqqaren belli tarri ɣar xef tayri, war yarri ca tayynit aṭṭas i usefru n naεima.

Lalla buya deg izli n udelis laɣa ayi d

naεima s tqessisin nnes ilulen jar idurar n midar alṭu, tugi ma ad tteffeɣ xef tnanayt[3] n izli d ijjin irifiyen imezwura, ma nettat s tzemmar n umawal d tiwlafin n izli i ɣares itif ad tegg tagrawla xef izli arifi amen ikmel, maca izli arifi ass nni i di s ɣar temmekkes lalla buya, tṛah as taẓyuḍi nni i dayes ntaf, ittedwal uterras itaca s unada [4]xminni  s ittesra, s uya amen qqaren waṭṭas n ayt matneɣ, ixess ad negg tagrawla xef wannaw a n izli i ɣarneɣ, maca di tidet war daneɣ ixess ca tagrawla, ixess aneɣ ad t nessugur ɣar zzadt (tanmrniwt[5]), mayemmi neqqar awal a ? mara narra tayynit ntaf izli arifi war itɣimi d awal ittwaqqaṛ waha di lemṛaḥ,  maca itaf aẓawan  id t issufuɣen ɣar tfawt xef ma ad iɣez di twengimt nneɣ u xef ma ad aneɣ teqqim akides tɣuni a tamezruyt i ɣarneɣ akides ass a.

amen nenna belli izli arifi iqqen aked uẓawan manaya itεawad it umezruy g issawalen xef imedyazen i daneɣ d ijjin ayda[6] a g issebḍan irifiyen, s uya lalla buya xminni t nesrusa deg iger n uẓawan ntaf  anya nni dwenni war ibeddel (sin n isekkilen n uẓawan –MI-RI), uca ntarra ṭṭṛem xef izli nneɣ a xminni dayes iyella umxember, ma di tidet ixssa aneɣ ad t nbeddel, ixess aneɣ ad neɣzar mammec ɣar negg ad nessiriw anya n lalla buya.

xminni netṛaḥ ɣar isusiyen niɣ icelḥiyen niɣ iqbayliyen, zfad ma ad ibda uɣennij n mkur ijj zaysen ntessen utyiran, ura d imassen n uẓawan ɣarsen ict n tilalt temɣar, suya ntaf mkur zeg yinna id nenna ɣares amass i zi ittwasen, amenni nnit ɣarneɣ di arrif, allun i ɣar yella ict n tɣuni temɣar aked izli arifi, maca neccin nessawal danita xef tamerniwt n wanya arifi.

mara nrezzu ad nnaqem ca n tmeslayt deg iger a, ixess inaẓuren nneɣ g iteggen aẓawan ad xarrsen mammec ɣar ggen ad ssaṛun zeg lalla buya talɣawin [7]tiẓawanin d timaynutin, maεlic mara nadeṛ d imassen n uẓawan nneɣni zeg wayyduden nneɣni, maca ixess war nteffeɣ xef uqwir n lalla buya.

Deg uɣezdis a neqqar belli izli arifi war d as ixess ca ad t nbeddel anict i d as ixess ad t nessiriw deg iger n uẓawan, u azrawi i ɣar naf ittweqqeṛ  lalla buya tilin izlan nnes arbun  tadelsa tarifit i nrezzu ad yeqqimen war yelli ad t nneɣ sadu isem n usmaynu.

Timezzit deg udelis n laɣa ayi d

xminni neqqar i naεima ntarra tayynit ict n tmeslayt war telli ɣar waṭṭas n izrawiyen. tiguriwin id yudfen xef tmaziɣt (timezzit[8]), ntaf ɣares iles yizdig, duqlil mara nufa ca n tguri war telli d tmaziɣt, ameknaw (leεqel,zzman,rhem…) u ra d tiguriwin a utint iẓuran nnsent deg umawal arifi waxxa ra d anamek nnsent di tutlayt tarifit tawid mammec nneɣni war yelli amen llant di tutlayt nnsent taẓurant. naεima war yelli tegg tizemmar xef ma ad terwel zi tumant[9] a, maca iles nnes niɣ d amawal i xafes terbu ijja tiqessisin nnes ad ffɣent amya s taẓyudi a.

war neqqar bu naεima i ɣar yella tafrist a, ntaf akides x uɣezdis aṭṭas n izlawiyen ameknaw azlawi εebd lḥamid lyenduzi deg udelis nnes (fitu) rad netta ɣares tafrist a d uzlawi karim kennuf .

deg uswir a i di nessawal wa netliɣi ca ɣar tazdugi n iles, ḥit tmaziɣt war teddar ca wehdes deg umaḍal a, temrec aked waṭṭas n wayyduden, maca aterras g ittarin s uẓwar n iles, ɣares ijj n wazal [10]n tmarniwt, s uya naεima tewweḍ deg usefru nnes ad terqef  aɣezdis a.

azlawi d issekkaran amawal arifi amaysu zeg ixemrawen i di illa, issquttuḍ ibriden xef imsilsen irifiyen xef ma ad farsen imawalen zi tmurt n rrif nnsen war tettdwalen ɣar ḥed nneɣni xef ma ad aḍṛen tiguriwin, u manaya issrusa d aseqsi n mayemmi war nfettel marra min d ifares wayydud arifi xef ma ad yili d abrid ɣar ufares n imawalen n arrif, u zayes ad farsen war ɣar nex llin (asnulfu n tguriwin)[11].

Tameggarut

Deg umenni a rezzuɣ ad iniɣ sin n txuṛṛisin, tamezwarut tesswal xef izli n lalla buya, belli tamerniwt nnes teqqen aked uẓawan d netta g yellan d tawwuṛt nnes xef ma ad yaf aṛṛud nnes itemεawaḍen aked wakud a i di neddar, taxuṛṛist tiss snat, tessawal xef  tazdugi n yiles deg izli, ixess ad nɣez deg ucar n arrif xef ma ad nejbed tiguriwin i yegguren ad mmtent, amec nessen belli ayydud war ɣar yelli umawal war ɣares ittili bu umkan xef tmurt a, u ra d iger n tɣuriwin n tesnilset tarifit war zemmrent ad ugurent ɣar zadt, u neqqar belli afares amaysu n irifyen deg iger n tsekla, ixess aneɣ ad tid narr ɣar iger n tɣuriwin timaziɣin, xef ma war netɣimi nccebbeṛ deg ufares n ḥed nneɣni waxxa.

 Yura t : Mohamed farisi

[1] Asgum : thème

[2] azɣan : critique

[3] Tnanayt : rime

[4] Unada : aliénation

[5] Tanmrniwt : progrès

[6] Ayda : patrimoine

[7] talɣawin : formes

[8] Timezzit : emprunt

[9] Tumant : phénomène

[10] Wazal : valeur

[11] asnulfu n tguriwin : néologisme

شاهد أيضاً

ⵉⴱⴰⴷⵍ ⵣⵣⵎⴰⵏ

ⵉⴱⴰⴷⵍ ⵣⵣⵎⴰⵏ ⵉⴱⴰⴷⵍ ⵣⵣⵎⴰⵏ ⵉⴱⴰⴷⵍ ⴷⵉⵙ ⵓⴼⴳⴰⵏ ⵜⴱⴰⴷⵍ ⵓⵍⴰ ⵜⴰⵢⵔⵉ ⵓⵔ ⵙⵓⵍ ⵉⵃⵏⵏⴰ ⵡⵓⵍ ⵇⵇⵓⵕⵏⵜ …

اترك تعليقاً

لن يتم نشر عنوان بريدك الإلكتروني. الحقول الإلزامية مشار إليها بـ *